Friday 18 February 2022

My View of the NCST's Internship Program


Grateful to National Commission for Scheduled Tribes (NCST) for having me invited to conduct mentoring sessions with interns participating in its national internship program. Had the opportunity to conduct sessions on "Primary Data Research in Social Sciences" and "Scheduled Tribes in India-Society and Culture: Central India".

The 2011Population Census of India estimates the Scheduled Tribes population to be around 8.6% of India's total population. Based on the position of Scheduled Tribes' population, they have been located in four different zones namely Northern and North Eastern Zone (Zone-1), Central Zone (Zone-2), South Western Zone (Zone-3) & Scattered Territories of Andman and Nicobar Islands (Zone-4).

Central India's 8 administrative regions i. e., Madhya Pradesh (14.69%), Maharashtra (10.08%), Odisha (9.2%), Rajasthan (8.86%), Gujarat (8.55), Jharkhand (8.29%), Chhatisgarh (7.5%), and Andhra Pradesh & Telangana (5.7%) host tribal people hugely. Seven Indian States i. e., Madhya Pradesh, Maharashtra, Odisha, Gujarat, Rajasthan, Jharkhand and Chhattisgarh alone constitute around 2/3 of India's total tribal population.

The trends in relation to socio-economic and political development of tribal communities in India are not satisfactory even after 75 years of independence. Though India's constitution makers and the successive governments have arranged for many positive provisions, their substantive implantation still illudes. The provisions enshrined in the 5th and 6th Schedules, Panchayat Extension to the Scheduled Areas Act (PESA), 1996, Scheduled Tribes and Other Traditional Forest Dwellers (Recognition of Forest Rights) Act, 2006 etc. need to be implemented more substantively. Furthermore, certain provisions in these legislations might be in need of revision. Therefore, there is a strong need of real time understanding of the situation prevailing on the ground and data that's needed for further action to resolve long pending issues concerning tribal people in India.

It's therefore, this particular initiative by NCST under the ablest leadership Shri Harsh Chauhan Ji, Hon'ble Chairperson, NCST and his team, is such an appreciable step. As a part of this national level internship program graduates, postgraduates and research scholars from different educational institutions and universities in India would be regularly recruited on a paid internship. The interns thus recruited would be imparted with rigorous training sessions in terms of acquainting them with tribal life and culture. They would also be oriented to various research methods in social sciences before placing them in various tribal districts  for field studies. In the last part of the program, the interns are required to submit their on field experiences in the form of a well designed report.

The ongoing internship program is being jointly conducted by NCST and Rishihood University, Sonepat on the latter's beautiful and sprawling academic campus. It has 25 interns from different parts of India who would carry out their field studies in the districts located in different parts of India. It's quite an overwhelming experience to witness the astute hardwork being put in by the NCST and Rishihood University's team.

Tuesday 8 February 2022

प्रिय लता ताई…..



गडचिरोली जिल्ह्यातल्या एका छोट्या गावात वाढत असतांना मला माझ्या बाबांनी तुझी गाणी ऐकवली. माझे बाबा भजन छान गात असत. तुझे पंडित भीमसेनजी सोबत गायलेले "बाजे रे मुरलिया.." हे गीत त्यांनीच ऐकवले. लहानपणी ते तेवढे आवडले नाही. मोठा झाल्यानंतर मात्र तुमच्या दोघांच्या स्वरातले ते गीत कीतीदा ऐकले त्याची गणती मला करवता येणार नाही.



मला वाटतं मी तीसरीत होतो. आमच्या गावात सालेवार कपडे विकायला आणत असत. लहानपणी आमच्याकडेच काय तर सम्पूर्ण गावात कोणाकडेही रेडिओ नवतं. टेपरेकॉर्डर तर दूरची गोष्ट. एकदा एक सालेवार काका रेडिओ वाजवत त्यांच्या कपड्यांच्या दुकानात बसले होते. त्यांच्या रेडिओवर "जब से मिलें नैना तुमसे मिलें नैना.." हे गाणे चाललेले. मला बोल कळत नव्हते कारण मला त्या वयात हिंदी समजत नव्हती. पण मला तुझा आवाज आणि त्या गाण्याची धुन भुरळ पाडून गेली. मला जमेल तसे ते गाणे कित्येक दिवस मी गुणगुणत राहिलो.

जसजसा मोठा होत गेलो, तुझी अनेक गाणी ऐकली आणि ऐकतच राहिलो. दहावित असतांना गडचिरोलीच्या होस्टेलला पड़लेलेल्या सुट्टीच्या दिवसांत संघ कार्यालयात राहायचो. तेथे एक टेपरेकॉर्डर होते. मुख्यता संघ गीतांचे कैसेट्स कार्यालयात होते. मला कोणाकडून तरी "सर पे हिमालय का छत्र है, चरणों मे नदिया एकत्र है..", "आकाश के उस पार भी आकाश है..." ही गाणी मुद्रीत असलेले कैसेट मिळाले. कार्यालयात कोणी नसतांना ती सगळी गाणी कीतीदा तरी ऐकली. अकरव्या वर्गात शिकत असतांना एकदा शिक्षकांनी गाणी कोण छान म्हणतो म्हणून विचारले. मी तसा जरा लाजरा-बुजराच पण तू गायिलेले "सर पे हिमालय का छत्र है.." हे गाणे गाण्याची उर्मी काही केल्या शमेना. मग काय उठलो, शिक्षकांना म्हणालो मला गाणे गायचेय. गाणे छान जमले आणि वर्गात सगळ्यांची वाह-वायकी कमावली. अश्या किती तरी आठवणी तुझ्या गाण्यांशी जुळलेल्या आहेत.

स्मार्ट फ़ोन हाती आल्यानंतर तुझी मराठी आणि हिंदी मधली अनेक भजनं ऐकलीत. संत ज्ञानेशाच्या "अवचित परिमळू, झुळकला आळूमाळू", "पैल तो गे काऊ कोकताहे.." ह्या रचना तुझ्या आवाजात अगदी जिवंत होतात आणि तल्लीन करुन सोडतात. "गजानना श्री गणराया आधी वंदु तुज मोरया..", "गणराज रंगी नाचतो.." ही गाणी कोणत्या मराठी माणसानी ऐकली नसतील? "श्रीरामचंद्र कृपालु भजमन.." किंवा "पायो जी मैंने रामरतन धन पायो.." आदि प्रभु श्रीरामाची गीत कोणास राममय करुन सोडली नसतील? "ए मेरे वतन के लोगों" ने तर पंडित नेहरूजी सारख्या पुढाऱ्यांच्या डोळ्यात अश्रु आणुन सोडले. या गाण्यातून तू आमच्या वीर सैनिकाना श्रद्धांजलि देवून त्यांस अणि त्यांच्या बलिदानस अमर केलस   

कवी ग्रेसची कवीता "भय इथले संपत नाही..." तुझ्या आवाजात कशी कातरवेळी घेवून जाते! "सीली हवा छू गई, सीला बदन छिल गया.." हे तू गायिलेले गीत पण त्यातलेच एक. "राम तेरी गंगा मेली" किंवा "हीना" या चित्रपटांत तू गायीलेली सीने गीते, त्यामधे तू घेतलेला आलाप अगदी रानात कोकिळा जशी करते ना तसेच वाटतात. एकट्यात तुझी गाणी ऐकताना वेळ कसा अगदी भूरर्कन उडून जातो हे कळतच नाही. जेव्हा तंद्री टूटते, बराच उशीर झालेला असतो. तू विश्वाला भारावून, अगदी तल्लीन करुन सोडलंस आणि सदैव करत राहशील.

म्हणून तू आज  इथे नाहीस असे म्हणवतच नाही. तुझ्या गाण्यामधून तू सदैव आमच्यात आहेस. कोणी थकूनभागुन घरी येईल आणि तुझी गाणी ऐकेल, निश्चितच तो ताज़ा आणि टवटावीत होईल. आंतर आणि बाह्य  गोष्टीतुन येणाऱ्या नैराश्य आणि पराभावा सारख्या अत्यंत घातक भावनांमधून बाहेर पड़ण्यास तुझ्या गाण्यामधून तू अनेकांचे साह्य करतच राहशील. एकाग्र आणि तल्लीन होण्यास तुझी गाणी कारणीभुत होतच राहतील. तू इथेच आहेस आणि सदैव राहशील. तुला वंदन!

हमारे उच्च शिक्षा संस्थानों में भारतीयता का विरोध क्यों ?



 माननीय राष्ट्रपतीजी के बजट सत्र पर अभिभाषण के उपलक्ष्य मे माननीय प्रधानमंत्री श्री नरेन्द्र मोदीजी ने धन्यवाद प्रस्ताव प्रस्तुत करते हुए निम्न पंक्तियाँ उद्धृत की...

वो जो दिन को रात कहें तो तुरंत मन जाओ,

नहीं मानोगे तो वो दिन मे नकाब ओढ़ लेंगे!

जरुरत हुई तो हकीकत को थोड़ा बहुत मरोड़ लेंगे!

वो मगरूर है खुद की समझ पर बेइंतहा,

उन्हें आईना मत दिखाइए, वो आईने को भी तोड़ देंगे!

 

प्रो. शांतिश्री पंडितजी के जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय की पहली महिला कुलुगुरु नियुक्त होने पर समाज के विविध घटकों से, विशेषकर अकादमीक जगत से जुड़े व्यक्तियों द्वारा अभिनन्दन की वर्षा होना स्वाभाविक प्रतिक्रिया है. उनके जैसे भारतीय विचारों से प्रेरित शिक्षाविदों का राष्ट्र की प्रतिष्ठित शिक्षा संस्थानों के अत्यंत महत्वपूर्ण प्रशासकीय दाइत्वों पर नियुक्त होना सकारात्मक पहलकदमी है. प्रो. पंडित जैसे शिक्षा जगत से जुड़े व्यक्तियों का ऐसे महत्वपूर्ण दाइत्वों पर नियुक्त होना इसलिए भी महत्वपूर्ण है क्योंकि नई राष्ट्रीय शिक्षा नीती का हमारे शिक्षा संस्थानों मे लागु होना है. अभी तक की हमारी शिक्षा नीतियाँ प्रायः औपनिवेशिक अथवा सरल शब्दों मे पश्चिम से आयातित विचारों से प्रणीत थी. अगर आगामी राष्ट्रीय शिक्षा नीती का भारतीयता मे अंतर्निहित होना आवश्यक है तो प्रो. पंडित जैसे लोगों का नेतृत्व इस दिशा मे मील का पत्थर साबित होगा. परन्तु कल से उनके नियुक्ति के उपरांत कुछ तथाकथित बौद्धिक लोग या फिर जिन्हे साम्प्रत काल मे "लेफ्ट-लिबरल इंटेलेक्चुअल" कहा जाता है, उन्होंने असत्य और षड़यंन्त्रों की उल्टी करना शुरू कर दिया है जैसा कि वो आम तौर पर करते आये है. इसलिए माननीय प्रधानमंत्री द्वारा उद्धृत उपर्युक्त पंक्तियाँ उन्हें समर्पीत करने जैसी है.

 



प्रो. शांतिश्री पंडित म्याडम के संपर्क मे मैं गत कई वर्षों से राहा हू. मैं अपने आप को सौभाग्यशाली मानता हू कि मुझे उनका मार्गदर्शन एवं अभिभावक जैसा स्नेह सदैव मिलता राहा है. मूलतः वे तमिल और तेलगु भाषिक है और उनका सारा अध्ययन अंग्रेजी माध्यम मे हुआ है. परन्तु जब से उन्होंने सावित्रीबाई फुले पुणे विश्वविद्यालय मे अध्यापन का दाइत्व संभाला, उन्होंने मराठी मे बोलना एवं पढ़ना सीखा. उनके साथ के वार्तालाप मे उन्होंने मुझसे कहा "अरे, विवेक, हमारे विश्वविद्यालय मे प्रमुखता से छोटे छोटे गावों से मराठी माध्यम मे पढ़ने वाले छात्र आते है. उन्हें शुरुवात मे अंग्रेजी ठीक से समझ नहीं आती है. उन्हें अगर अंग्रेजी मे पढ़ाया जाए तो उनके कुछ भी समझ मे नहीं आएगा. वे परीक्षा के उत्तर भी तो मराठी मे ही लिखते है. इसलिए मुझे मराठी बोलना एवं पढ़ना सीखना अनिवार्य था." इससे अपने छात्रों के प्रती वे कितनी संवेदनशील रही है इसका अंदाजा हम सबको होगा.

 


मेरे जैसे अकादमीक यात्रा के प्रारंभिक पड़ाव पर खड़े कई लोगों का उन्होंने मार्गदर्शन किया है. उनका सदैव उत्साहवर्धन किया है. यह मैं अपने व्यक्तिगत अनुभवों के आधार पर कह राहा हू. कोरोना काल के शुरुवाती समय मे अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद वर्धा द्वारा छात्रों एवं शोधार्थियों के लिए व्याख्यानमाला चलाई जा रही थी. म्याडम तब अपने पती के स्वास्थ्य के देखभाल हेतु अमेरिका मे रह रही थी. मैंने उन्हें फ़ोन करके व्याख्यानमाला मे मार्गदर्शन का आग्रह किया. उन्होंने बड़े उत्साह के साथ प्रस्ताव का स्वीकार किया एवं आयोजकों को बधाई दी. ऐसे अन्य कई अवसरों पर उन्हें मैंने आमंत्रित किया. मेरे जैसे सामन्य व्यक्ती के साथ कार्यक्रम करने मे भी उन्होंने हिचकिचाहट नहीं की किंतु मुझे प्रोत्साहित ही किया. वो इसलिए कि हम भी उनके अनुभव से कुछ सीखें और आनेवाले दिनों मे अपने आप को एक अच्छे अकादमीक के रूप मे स्थापित करें.

 


पिछले एक-दो दिनों मे, विशेषकर उनके उपकुलुगुरु के दाइत्व पर नियुक्ति के उपरांत उनके बारे अनेक षड्यंत्रकारी बातें प्रसारित की जा रही है. कुछ सोशल मिडिया ट्रोलर्स सक्रिय भूमिका मे आ गए है. बिना जाने कुछेकों ने तो उनके अकादमीक साख पर भी सवाल उठाना शुरू कर दिया है. उन्हें शायद पता नहीं इसलिए उनके जानकारी के लिए कह दू उनके पिता जी तमिलनाडु कैडर के प्रशासकीय अधिकारी थे. उन्होंने Ph. D. कर रखी थी. उनकी कई किताबें प्रकाशीत है. उनकी माता जी  पिटर्सबर्ग विश्वविद्यालय (रूस) मे तमिल एवं भारतीय ज्ञान परंपरा का अध्यापन केंद्र शुरू करने वाली प्रथम प्राध्यापिका रही है. प्रो. शांतिश्री म्याडम का जन्म भी वही हुआ है. सेंट जेविर महाविद्यालय, चैन्नई मे स्नातक एवं परा-स्नातक की पढ़ाई मे वे गोल्ड मैडलिस्ट रही है. जे. एन. यू. के अंतर्राष्ट्रीय अध्ययन केंद्र से उन्होंने एम. फील. और पीएच. डी. किया है. गत तीन साडे तीन दशकों से वे गोवा विश्वविद्यालय एवं सावित्रीबाई फुले पुणे विश्वविद्यालय मे अध्यापन का कार्य वे निरंतरता से कर रही है. इसके साथ ही उन्होंने विविध शासकीय संस्थाओं मे अनेक दाइत्व निभाए है. यह सब उनके अविरत तप का फल है.

 


एक विशेष प्रकार का अकादमीक गिरोह उन सब को अपमानित करने के षड़यंत्रो मे सदैव सक्रिय रहता है जो उनकी मनमुताबिक योजनाओं के हिसाब से कार्य नहीं करते. उनके जैसी सोच न रखने पर उन्हें अनेक अग्नी परीक्षाओं का सामना करना पड़ता है. इसमें हमें कतई संदेह नहीं होना चाहिए क्योंकि इन्होने आर. सी. मुजमदार जैसे इतिहासकारों पर साम्प्रदाईकता को बढ़ावा देने तक का लांछन लगाया है. पश्चिम के विचार एवं सिद्धांतो को जस के तस रटकर उन्हें भारतीय परिप्रेक्ष थोपना यही उनके लिए बौद्धिकता की निशानी है. अब समय आ गया है कि राष्ट्रवादी एवं भारतीयता के विचारों की मशाल ले चलनेवाले सभी को इस प्रकार की मानसिकताओं का डटकर विरोध करना होगा.